Đảng cánh hữu Ba Lan thắng lớn, còn người Việt thì sao?

Dù không ít người gốc Việt bỏ phiếu cho các đảng khác, đảng Pháp luật và Công lý (PiS) ở Ba Lan vẫn thắng lớn nhất từ 1989, đạt 44% tổng số phiếu cử tri.

Lãnh đạo đảng PiS Jaroslaw Kaczynski và thủ tướng Mateusz Morawiecki ăn mừng thắng lợi bầu cử ở Warsaw hôm 13/10

Tuy thế, bốn năm cầm quyền tiếp theo của PiS và ông Jaroslaw Kaczynski sẽ không phải là sự củng cố quyền lực bảo thủ, một chiều, và sẽ là thời kỳ Ba Lan tiếp tục thay đổi mạnh, với sự giằng xé giữa các xu hướng, lối sống.

Câu hỏi tôi quan tâm là cộng đồng Việt Nam tại đó sẽ thích ứng ra sao trước xu hướng dân tộc chủ nghĩa tự cường, hiện đại hóa kinh tế nhưng bảo thủ về chính trị ở quốc gia đã gần như xóa bỏ hết cái gốc xã hội chủ nghĩa, tính từ cuộc chuyển đổi 30 năm trước.

Người Việt tại Warsaw tích cực bầu cử

Tôi thấy trong các cuộc nói chuyện với bạn bè Việt Nam trước ngày bầu cử ở thủ đô Ba Lan, hôm 12, và chính ngày bỏ phiếu 13/10, điều đáng khích lệ là đa số những người có quốc tịch Ba Lan đều hăng hái muốn dùng lá phiếu của mình để tạo tác động đến quốc gia họ coi là quê hương, và nơi họ có quyền chính trị của cử tri.

Thậm chí một số bạn bè tôi đang đi lo việc làm ăn tại Hoa Kỳ, còn đến lãnh sự quán Ba Lan ở bên đó để bỏ phiếu, rồi đăng hình lên Facebook.

Những người ở Ba Lan, gồm cả vùng Warsaw và phụ cận, đều tự hào đăng ảnh bỏ phiếu vào thùng trên Facebook trong ngày trọng đại.

Chị H. nói là hồi còn mang quốc tịch Việt Nam, chưa bao giờ có chuyện được Đại sứ quán Việt Nam ở Warsaw mời đi bầu cử.

Một người khác bĩu môi, "Ôi dào, so với Việt Nam để làm cái gì."

Đến nhà bạn bè thăm mà có người chỉ đón tôi một giờ rồi phải "phi ra thùng phiếu" để bỏ cho đảng yêu thí́ch của mình.

Ý thức "làm công dân Ba Lan" của người Việt được chị Thái Linh ở Warsaw nói:

"Chúng ta được hưởng các quyền tự do hơn 30 năm người Ba Lan đấu tranh không mệt mỏi để có, thì phải sử dụng nó tốt nhất."

Bỏ phiếu cho một đảng bạn ủng hộ tại Ba Lan, cũng như đi biểu tình phản đối Trung Quốc... đã trở thành bình thường trong cộng đồng Việt ở Warsaw.

Nhưng đa số người Việt tôi gặp lại không bỏ phiếu cho đảng cầm quyền cánh hữu Pháp luật và Công lý.

Một số người, như phiên dịch viên Ngô Hoàng Minh, công khai vận động cho đảng PO (Cương lĩnh Công dân).

Một số khác cho hay họ ủng hộ Liên minh Cánh tả Ba Lan.

Một bạn nữ, sinh năm 2000, trong gia đình có cha mẹ là người Việt Nam, nói với tôi "Em sẽ bỏ phiếu cho đảng nào thân thiện người gốc nước ngoài, cởi mở về kinh tế."

Anh D., làm trong ngành dịch vụ hàng không, thì nói việc đảng PiS dùng chính sách hứa đủ thứ với tầng lớp lao động Ba Lan, khiến các chủ công ty như anh lo ngại.

Cửa sổ một quán ăn Việt Nam cũng trở thành nơi các đảng chính trị Ba Lan dán hình ứng viên ra tranh cử

Phở Việt và tên tuổi một ứng viên ra tranh cử ở Ba Lan

PiS hứa sẽ tăng lương tối thiểu bắt buộc thêm 400 zloty (102 USD) cho một nhân công mỗi tháng.

Cứ thế, theo anh D., một công ty Việt Nam tuyển 10 người Ba Lan hoặc Ukraine, thì ngay lập tức sẽ phải bỏ thêm trên 1000 USD một tháng để trả lương, trong khi việc làm ăn thì vẫn vậy.

Nhưng như một đồng nghiệp của tôi, anh Adam Easton viết từ Warsaw, đảng PiS có chiến lược "phân phát phúc lợi" để thu hút cử tri thu nhập thấp, và đây là cách làm rất hiệu quả.

Về con số, dân đô thị ở Ba Lan, người trung lưu, các chủ doanh nghiệp vừa và nhỏ luôn ít hơn "cả biển nông dân" ở các vùng phía Đông, các thị trấn, làng mạc bị thua thiệt vì cuộc chuyển đổi 30 năm qua.

Trong số cư dân đô thị đó, người Việt Nam - vốn ít ai chọn sống ở nông thôn - lại còn chiếm một con số nhỏ nhoi hơn.

Vì thế, lá phiếu của họ bỏ cho các đảng đối lập sẽ không có tác động gì đến sự cầm quyền của PiS.

Chưa kể, như Adam Easton nhận định, "PiS nổi tiếng là Nói và Làm, đã hứa là làm được", kể cả chuyện chi thêm tiền phụ cấp nuôi con 500+ cho các bà mẹ, gồm cả phụ nữ gốc Việt sống ở Ba Lan.

Nói ngắn gọn thì đây là một chính sách bao cấp cho sinh đẻ, cứ sinh một con thì được 500 zloty một tháng.

Chiến lược chia tiền để "kích cầu" dân số này vừa phù hợp với nhãn quan Thiên Chúa Giáo La Mã của PiS (chống phá thai, ủng hộ gia đình truyền thống đông con, Chúa cho bao nhiêu con thì nuôi bấy nhiêu), vừa thu phục hoàn toàn tầng lớp người nghèo và dân nông thôn.

Các phân tích của châu Âu cho rằng PiS tìm ra "chìa khóa cầm quyền" bằng đường lối xã hội chủ nghĩa nhưng mang màu sắc vị dân tộc Ba Lan và tôn giáo này.

Nhưng đây cũng là xu hướng ở châu Âu từ 5 năm qua.

Trên thực tế, các nước đi đầu trong chính sách đa văn hóa như Hà Lan, Đức, Pháp đã lẳng lặng cho nó vào máy nghiền giấy.

Quảng cáo du lịch VN tại Ba Lan nhấn mạnh yếu tố hoang dã của rừng núi nhiệt đới

Những lo ngại có thật và hoang tưởng pha trộn nhau về sự bao vây của các văn hóa khác, của những dòng người ngoài châu Âu khiến nhiều chính phủ xoay sang chính sách khuyến khích hội nhập.

Tuy chưa tới mức cưỡng bức (vì ám ảnh Thế Chiến 2?) nhưng việc đề cao nền văn hóa châu Âu chủ đạo đã thành hiện thực.

Trên cái nền này, phải nói rằng các bạn bè tôi ở Ba Lan làm rất tốt.

Họ đều là các công dân gương mẫu, làm ăn chăm chỉ, sáng tạo, đóng thuế đều.

Họ tin tưởng vào các giá trị dân chủ tự do ở Ba Lan và EU tới mức không ngần ngại trở thành "bất đồng chính kiến" ở quê hương mới.

Mà đây là bất đồng trường kỳ đấy, vì PiS sẽ còn cầm quyền dài lâu. Ai cũng nói thế.

Nhưng trên cái nền đó còn có một làn sóng người Việt nhập cư chỉ cắm mặt vào làm ăn để sinh tồn, để có tiền thì thỏa mãn các giá trị xưa cũ mang đi từ Việt Nam.

Con cái họ đang thiệt thòi vì cha mẹ thiếu khả năng ngôn ngữ, không giúp đỡ các em có định hướng tốt, vươn lên bằng bạn bè Ba Lan trong một xã hội vẫn còn rất cởi mở, nhiều năng lượng, nhiều ý tưởng.

Kỷ nguyên vàng Thị trường và Dân chủ

Làn sóng xe điện, xe không xả thải hại môi trường đã đến Ba Lan

Các thế hệ trẻ Ba Lan đã hoàn toàn không còn chút suy nghĩ thời cộng sản

Đảng PiS, nói như Radekl Sikorski, cựu bộ trưởng ngoại giao Ba Lan, đã và đang gặp may.

Dù rất ghét PiS, ông Sikorski, có vợ là cây bút Mỹ gốc Do Thái Anne Applebaum, cũng phải thừa nhận thời gian qua và tới đây, khi PiS cầm quyền, Ba Lan trải qua thời kỳ bùng nổ và bành trướng kinh tế "lớn nhất trong lịch sử nước này".

Xin nhắc trong lịch sử Ba Lan đã có nhiều cơ hội bị bỏ lỡ.

Chính phủ dân chủ tư sản 1918-1939 không nâng tầm nền kinh tế và công nghệ quốc phòng lên nổi, khiến đến Thế Chiến 2, Ba Lan lại mất nước.

Chính phủ cộng sản thời TBT Edward Gierek được cả Liên Xô và Phương Tây ưu ái, cho vay, viện trợ nhiều nhưng thất bại không hiện đại hóa công nghiệp nặng Ba Lan, dẫn tới khủng hoảng cuối 1970.

Nhưng 30 năm qua, Ba Lan có vẻ đã tận dụng được thiên thời địa lợi nhân hòa.

Lượn phố Warsaw, nơi tôi đã sống từ 1991-1999, cảm nhận của tôi về một sức mạnh kinh tế khu vực đang dâng lên là rất rõ rệt.

Tiền đổ vào Ba Lan rất nhiều, từ mọi hướng, cả từ Trung Quốc.

Ba Lan, với GDP đứng khoảng thứ 21 trên thế giới, và riêng Warsaw có thu nhập bình quân ngang Phần Lan, đã có tăng trưởng kinh tế liên tục rất ngoạn mục: 3.1% (2016), 4.8% (2017), 5.1% (2018).

Ra ngoài các thành phố thì thấy cơ sở hạ tầng tân tiến, gồm cả mạng xa lộ hiện đại, nhiều đoạn vì xây mới nhờ tiền EU nên đẹp và vững chãi hơn cả ở Anh và Đức, đang giúp Ba Lan thành quốc gia trung chuyển và sản xuất, xuất khẩu mạnh.

Nhà cửa, cao ốc, đường xá, quán hàng hiện đại hơn nhiều hơn so với chỉ 5 năm trước.

Khác với một số xã hội nơi người có tiền phải làm mọi cách để thể hiện bằng được sự vô học, người Ba Lan có tiền, sinh hoạt, chi tiêu rất văn minh lịch sự.

Tôi nghe họ nói chuyện trong quán, nghe hầu bàn đối đáp, tất cả đều là những ngôn từ lịch sử, "thưa quý ông, quý bà", như thể họ đang sống lại thời Cộng hòa quý tộc Ba Lan.

Trên hai chuyến bay đến và đi khỏi sân bây Fryderyk Chopin, tôi đánh bộ giày thể thao, ngồi chen vào giữa rất nhiều người trẻ hơn hoặc cùng lứa tuổi bay sang Anh làm việc, buôn bán.

Ai cũng sạch sẽ, lịch sử, đa số nam giới chỉ gọi nước khoáng, nước quả, không còn cảnh các chuyến bay nồng nặc mùi vodka mà tôi đã "trải nghiệm" ở vùng Liên Xô cũ.

Cũng thời gian qua, có hai thông tin quan trọng đánh dấu một bước ngoặt của Ba Lan.

Một là công dân Ba Lan được tổng thống Donald Trump xóa visa nhập cảnh từ 2020, đưa nước này lên đẳng cấp cao hơn, vào "chiếu trên" của 39 nước được Mỹ cho đặc quyền đó.

Hai là giải Nobel Văn học cho bà Olga Tokarczuk, một người chỉ trích cách làm chính trị hẹp hòi của các đảng cánh hữu Ba Lan.

Kinh tế Ba Lan đã bùng nổ 30 năm sau khi bỏ hệ thống XHCN

Vậy một nhiệm kỳ cầm quyền tiếp của đảng PiS và ông lãnh tụ đơn thân nuôi mèo Kaczynski có đe dọa các thành quả trên?

Tôi nghĩ là về chính trị thì có thể Ba Lan sẽ chậm lại, nhưng kinh tế thì không.

PiS có thể làm hỏng hệ thống tòa án, và chẳng làm gì để y tế, giáo dục tốt hơn, nhưng kinh tế thị trường tư bản chủ nghĩa thực thụ đã bám rễ, và Ba Lan hưởng lợi khủng khiếp từ tư cách thành viên EU.

Và người Việt không thể tách khỏi mọi thay đổi trên.

Chủ yếu làm ăn trong khu vực tư, người Việt Nam tại Ba Lan đã gắn kết cuộc đời của mình với xu hướng cởi mở, thân EU, nhưng mới chỉ về tâm lý.

Điều này khiến bà con ta không thích cách nói kỳ thị, bài ngoại mà PiS đang cổ xúy.

Tuy nhiên, PiS cũng mới chỉ đe dọa chống kẻ thù của dân tộc Ba Lan bằng lời lẽ, chưa làm gì ai.

Cùng lúc, hệ thống công chức Ba Lan đã tiến bộ rất nhiều, không còn cảnh hành dân, vì chia công đoạn nhận đơn từ, có cơ chế giám sát, khiếu nại công khai.

Họ đã bỏ xa quốc gia còn nặng lòng với đường hướng chủ nghĩa xã hội kiểu cũ là Việt Nam, xét về mọi mặt.

Về mặt biểu tượng, dấu vết duy nhất của thời xã hội chủ nghĩa ở Warsaw là ngôi tháp Cung văn hóa, quà Stalin tặng nhân dân Ba Lan.

Điều thú vị, anh bạn quay phim người Anh đi cùng tôi chỉ ra từ xe taxi, là ngôi tháp Liên Xô cũ đó bị hàng chục cao ốc hiện đại bao vây, che phủ, như thể người Ba Lan không đập bỏ quá khứ, mà muốn nó bị khuất phục bởi những tòa nhà kính sáng choang của thời đại mới.

Nhưng về kinh tế, mối nguy đang đến với cách làm ăn ngoài chợ của rất nhiều gia đình Việt Nam.

Có một nghịch lý là nhiều người Việt Nam không thích đảng PiS nhưng họ và ông Kaczynski đều đang phục vụ cùng một nhóm cử tri.

Đó là nhóm người ở nông thôn Ba Lan, thu nhập thấp.

Như tôi nói ở trên, các công ty Việt Nam ở Ba Lan đa số vẫn bán hàng quần áo, giày dép rẻ tiền, Made in China, Made in Vietnam, cho khu vực dân cư nghèo.

Nếu họ giàu lên, như ông Kaczynski mong muốn, thì họ sẽ vươn tới mức chi tiêu cao cấp, sẽ đến các cửa hiệu sang trọng mở ra đầy thủ đô Warsaw.

Ở những chỗ đó thì chưa thấy sự hiện diện bao nhiêu của các doanh nghiệp Việt Nam, trừ vài ba quán ăn "upmarket", bán thức ăn dạng fusion, pha trộn chút hình ảnh cliche về văn hóa Việt.

Thậm chí, theo nhà văn, doanh nhân Trần Quốc Quân ở Ba Lan thì người Việt Nam dù đến trước, đang phải lùi bước trước doanh nghiệp Trung Quốc.

"Người Việt Nam kinh doanh tại Ba Lan đã chiếm thị phần bán lẻ kinh tế chợ trong thập kỷ 90 và đầu những năm 2000 rất là lớn. Nhưng mà gần đây sau khi mà bán lẻ thành công, người Việt Nam lại thỏa mãn và kéo về Warsaw để mà tham gia vào việc bán buôn trong các trung tâm thương mại, để mất hẳn thị trường bán lẻ vào tay người Trung Quốc."

Ông Quân cũng nói, một thị trường e-commerce và e-business đang bùng nổ ở Ba Lan nhưng cách làm ăn mới này đang bỏ qua người Việt.

"Thương mại điện tử càng ngày càng chiếm thị phần lớn cho nên việc buôn bán theo hình thức trung tâm thương mại và chợ vốn quen thuộc với người Việt sẽ bị co hẹp dần lại."

Tóm lại, mối lo ngại tôi chia sẻ với một số bạn bè cũ ở Ba Lan là nếu kinh tế Ba Lan tiếp tục đi lên, sự văn minh về pháp luật càng thăng tiến theo tiêu chuẩn châu Âu thì đa số người Việt lại càng bi đe dọa văng ra, bị tụt hậu.

Ngược lại, nếu vùng nông thôn Ba Lan, nhất là các tỉnh phía Đông, tiếp tục lạc hậu thì người Việt vẫn còn cơ hội bán hàng.

Câu hỏi là liệu ý thức chính trị lên cao của một số anh chị em tôi gặp tại Warsaw có tạo ra chuyển biến về tư duy chung, để cộng đồng Việt tìm các hướng đi mới, hay sẽ tiếp tục trôi nổi cùng các biến chuyển ở Ba Lan?

Dù sao đi nữa, tôi cũng vui vì thấy quốc gia mình sang học 30 năm trước, đã thay đổi rất, rất nhiều, và đa số bạn bè Việt Nam đều thành công, lạc quan nhiều hơn là bi quan về Ba Lan.

Còn về tương lai quốc gia Trung Âu gần 40 triệu dân này thì tôi theo dõi tình hình Ba Lan 30 năm qua, nhưng phải thú thực là tôi không dám dự báo gì hết.

Thăm tượng thống chế Jozef Pilsudski trong ngày Chủ Nhật nắng sáng chói ở Ba Lan, và nhìn những người lính diễu binh trong tiếng quân nhạc, tôi bỗng nghĩ dân tộc này có sức chiến đấu gì đó đặc biệt, họ đã và sẽ còn làm được điều rất ngạc nhiên mà không ai đoán trước ̣được, kể cả những điều đôi khi ta không thích.

Nguồn: Nguyễn Giang/ BBC