Đểu cáng nghĩa gốc chỉ những người cáng thuê và gánh thuê ngày trước; nghĩa hiện đại được hiểu là gian manh, lừa lọc, phản phúc bất kể đạo đức.
Nguyên là ngày xưa, khi chưa có xe cộ sẵn như bây giờ, mỗi khi cần đi đâu, người ta phải thuê người cáng đi – nhất là người già hoặc người đang ốm đau, bệnh tật. Còn đồ đạc mang theo lại phải thuê người gánh.
Người gánh thuê được gọi là đểu, còn người cáng thuê được gọi là cáng.
Mỗi lần cần gọi người đưa đi như thế, thường thì người ta sẽ ra đầu đường - nơi tập trung những người làm nghề đó, và gọi “Cho một đểu, hai cáng nhé!”. Thế là sẽ có ba người tất tả chạy vào, hai người vác theo một cái cáng, còn một người mang theo đòn gánh quang gánh.
Đểu cáng nghĩa gốc chỉ những người cáng thuê và gánh thuê ngày trước. Ảnh minh họa
Hầu hết đểu và cáng thời trước là những người lao động chân tay, ít học, nghèo khổ cùng cực nên lắm lúc cái việc giành giật khách, rồi sự ăn chia tiền công thường không đều, dẫn đến không vừa ý với nhau, cãi nhau, chửi nhau, thậm chí đánh nhau là việc xảy ra như cơm bữa. Cứ như thế mà dân gian mới có câu “Đối xử với nhau như cái bọn đểu cáng!”.
Tại sao gọi là đểu cáng?
Đểu cáng là một từ ghép đẳng lập gồm hai từ độc lập đểu và cáng được ghép lại với nhau. Tuy nhiên, nếu xét theo nguồn gốc xuất phát của hai từ này như đã phân tích ở trên thì nghĩa của chúng được hiểu theo hiện nay có vẻ không phù hợp lắm, nhất là từ đểu. Bởi lẽ, đểu cáng được hiểu là gian manh, lừa lọc thì làm sao lại gắn với việc đánh nhau, chửi nhau của những người làm nghề đểu và cáng ngày trước?
Do đó, ta xét kỹ hơn ở từ đểu vì từ này quyết định cho ý nghĩa của đểu cáng(1)
Theo đó, đểu ngoài nghĩa là người gánh thuê hoặc nghề gánh thuê thì đây còn là một từ Việt gốc Hán, bắt nguồn ở từ ghi bằng chữ 刁 [diāo], âm Hán Việt hiện đại là điêu, có nghĩa là gian dối, xảo trá.
Trong tiếng Việt, nói như nhà nghiên cứu An Chi thì thỉnh thoảng vẫn xảy ra những sự cố ngôn ngữ (accidents linguistiques), thể hiện ở sự đan xen hình thức (croisement de formes) và kéo theo nó là sự lây nghĩa (contamination de sens) do từ nguyên dân gian gây ra. Với từ nguyên dân gian, người sử dụng ngôn ngữ thường thay từ mà mình không hiểu được bằng từ mà mình đã biết nghĩa để hiểu nghĩa của cả cụm từ hữu quan. Đểu cáng là một trường hợp như thế.
Do từ đểu theo nghĩa là người gánh thuê hoặc nghề gánh thuê là từ cổ, người ta không còn biết được cái nghĩa cổ xưa của nó nên đưa từ đểu nghĩa là gian manh vào luôn từ ghép đểu cáng, biến ý nghĩa của hai từ này thay đổi theo như cách hiểu hiện nay.
Đểu cáng tiếng Anh là gì?
Đểu cáng trong tiếng Anh là caddish hoặc scampish.
Nguyễn Quang
Chú thích
(1) Ngoài đểu cáng, ta còn có thể sử dụng đểu giả hoặc chỉ dùng mỗi từ đểu cũng đã thể hiện được nghĩa gian manh, lừa lọc. Điều đó cho thấy cáng thực chất chỉ là từ ký sinh
Tài liệu tham khảo
1. An Chi - Chuyện Đông chuyện Tây, NXB Trẻ, TP. Hồ Chí Minh, 2006
2. Viện Ngôn ngữ học (Hoàng Phê chủ biên), Từ điển tiếng Việt, NXB Đà Nẵng, 2003
